زلزله چه می کند و ما چه باید بکنیم ؟
زلزله چیست؟
لرزش ناگهانی پوسته‌های جامد زمین ، زلزله یا زمین لرزه نامیده می‌شود. دلیل اصلی وقوع زلزله را می‌توان افزایش فشار بیش از حد داخل سنگها و طبقات درونی زمین بیان نمود. این فشار به حدی است که در سنگ گسستگی بوجود می‌آید و دو قطعه سنگ در امتداد سطح شکستگی نسبت به یکدیگر حرکت می‌کنند. به سطح شکستگی که توأم با جابجایی است، گسل گفته می‌شود. وقتی که سنگ شکسته می‌شود، مقدار انرژی که در زمان طولانی در برابر شکستگی حالتهای مختلفی را برای آزادسازی انرژی نهفته شده بوجود می‌آورد.
بطوری که در ابتدا فشار و نیروهای درونی ممکن است باعث ایجاد یکسری لرزه‌های خفیف و کوچک در سنگها شود که پیش لرزه نامیده می‌شود. بعد از اینکه فشار درونی بر مقاومت سنگها غلبه کرد انرژی نهفته آزاد میگردد و زمین لرزه اصلی رخ می‌دهد، البته نباید از اثر لرزشهای کوچکی که بعد از زمین لرزه اصلی نیز اتفاق می‌افتد و به نام پس لرزه معروف هستند، چشم پوشی کرد. لرزه ، پیش لرزه ، لرزه اصلی و پس لرزه مجموعا یک زمین لرزه را نشان می‌دهند.
باید توجه داشت که تمام زلزله‌ها با پیش لرزه‌ها همراه نیست و همچنین پیش لرزه را نمی‌توان مقدمه وقوع یک زلزله بزرگ دانست، زیرا در بسیاری از موارد یک زلزله مخرب خود یک پیش لرزه فوق العاده مخربی بوده است که در تعقیب آن اتفاق افتاده است. همچنین در بسیاری از زمین لرزه‌ها زلزله اصلی بدون هیچ لرزه قبلی و یکباره اتفاق می‌افتند، زلزله‌هایی هم در اثر عوامل دیگر مثل ریزشها (مثلا ریزش سقف بخارهای آهکی و زمین لغزشها) و یا در بعضی موارد فعالیتهای آتشفشانی نیز بوجود می‌آید که مقدار و شدت آنها کمتر است.
چرا زلزله بوجود می‌آید؟
به درستی مشخص نیست که چرا زلزله بوجود می‌آید، اما همانطور که قبلا اشاره شد تجمع انرژی در درون زمین از یک طرف و افزایش نیروی زیاد در درون زمین و عدم تحکمل طبقات زمین برای نگهداری این انرژی از طرف دیگر موجب شکسته شدن زمین در بعضی نقاط آن شده و انرژی از محل آن آزاد می شود. این شکستگی که اکثرا با جابجایی زمین اتفاق می‌افتد باعث خطرات و ایجاد لرزش زمین می‌شود که به آن زلزله گفته می‌شود.
اما این انرژی از کجا می آید؟ برخی معتقدند که زمین از ورقه‌هایی تشکیل شده است که این ورقه‌ها با صفحاتی که در کنار هم قرار دارند به یکدیگر فشار وارد کرده و باعث می‌شوند که ورقه‌هایی که دارای وزن کمتری هستند به داخل زمین فرو روند (این پدیده در اصطلاح علمی فرو رانش صفحات گفته می‌شود). همچنین ممکن است که ورقه‌ها در کنار یکدیگر به هم فشرده شوند. در اثر فرو رانش و پایین رفتن صفحه به درون زمین و به دلیل افزایش فشار و دمای طبقات درونی ، ورقه شروع به گرم شدن و ذوب شدن می‌کند و مواد مذاب حاصله سبک شده و مجددا به سمت بالا حرکت کرده و فشاری را به طبقات مجاور وارد می‌کند.
ترکیب این نیروها در درون زمین باعث ایجاد یک حالت عدم تعادل انرژی می‌شود، این وضعیت تا زمانی که طبقات فوقانی و سطحی زمین تحمل مقاومت در برابر آن را داشته باشند حفظ میگردد. اما زمانی که سنگها دیگر تحمل این فشارها را نداشته باشند، انرژی به یکباره آزاد میگردد و زلزله بوجود می‌آید. البته این بدان مفهوم نیست که تمامی زلزله‌ها بدین طریق ایجاد می‌شوند، بلکه می‌توان گفت بخش اصلی زمین لرزه‌ها ، با این فرضیه قابل توجیه است.
رابطه گسل با زلزله
رابطه گسل - زلزله دو طرفه می‌باشد. یعنی وجود گسلهای فراوان در یک منطقه سبب بروز زلزله میگردد. این زلزله به نوبه خود سبب ایجاد گسل جدیدی گردیده و نتیجتا تعداد شکستگیها زیادتر شده و به این ترتیب قابلیت لزره خیزی منطقه افزایش می‌یابد.
نحوه آزاد شدن انرژی زلزله
ممکن است یک زلزله به همراه خود پیش لرزه و پس لرزه‌هایی داشته باشد، که این دو قبل و بعد از زلزله اصلی ممکن است وقوع یابند، به عبارتی دیگر این موضوع به نحوه آزاد شدن انرژی زلزله بستگی دارد. بطوری که انرژی زلزله بصورتهای زیر آزاد می‌گردند:
پیش لرزه
گاهی اوقات از بروز زلزله اصلی ، یکسری زلزله‌هایی با بزرگی کمتر از زلزله اصلی به وقوع می‌پیوندند که معمولا فراوانی آنها با نزدیک شدن به زمان وقوع لرزش اصلی ، افزایش می‌یابد.
لرزش اصلی
همان زلزله اصلی بوده که بواسطه آن اکثر انرژی ذخیره شده در سنگها یکباره آزاد میگردد و چنانچه داده‌های مربوط به یک زلزله بزرگ غیر دستگاهی باشد مهلرزه نامیده می‌شود.
پس لرزه
زلزله‌های خفیفتری که غالبا پس از لرزش اصلی ، از حوالی کانون زلزله اصلی منشأ می‌گیرند، را پس لرزه می‌گویند. پس لرزه‌ها می‌توانند حتی تا سالها پس از وقوع زلزله‌های اصلی نیز به طول انجامد.
دسته لرزه
مجموعه‌ای از تعداد زیادی زلزله که در یک منطقه محدود در مقطع زمانی در حد هفته تا چند ماه به وقوع می‌پیوندد. دسته لرزه‌ها غالبا در نواحی آتشفشانی دیده می‌شوند.
ریز لرزه
زلزله‌های ضعیفی هستند که بزرگی آنها 3 ریشتر و یا کمتر از 3 بوده و غالبا افزایش ناگهانی و نامنظم آنها نشانه قریب الوقوع بودن مهلرزه یا زلزله اصلی می‌باشند.
بزرگی زمین‌لرزه
بزرگی زمین‌لرزه را به صورت زیر تعریف می‌کنند:
بزرگی زلزله، M برابر لگاریتم در پایه ده دامنه حداکثر (برحسب میکرون) حرکت، A، است که توسط لرزه‌سنج استاندارد ووداندرسون در فاصله صد کیلومتری از مرکز زلزله ثبت شده باشد.
m= Log(10)A
همچنین، جهت تعیین انرژی آزاد شده توسط هر زلزله رابطه‌ای توسط ریشتر – گوتنبرگ در سال ۱۹۵۶ ارائه گردید که میزان انرژی آزاد شده در کانون زلزله بر حسب ارگ (erg) و بزرگی آن "M" مشخص می‌نماید.
Log E =11,4 +1,5 M
با یک محاسبه ساده می‌توان نشان داد که با افزایش یک درجه‌ای اندازه بزرگی زلزله، مقدار انرژی آزاد شده تقریباً ۳۲ برابر میگردد.
زلزله ها از دید جهت آزاد شدن انرژی به دو گونه افقی و عمودی تقسیم بندی می گردند. خرابی های عمده و وسیع معمولاً بر اثر زلزله هایی از نوع افقی صورت می پذیرند. زلزله ها بر اساس میزان خرابی بوجود آمده به ده درجه بر مبنای مرکالی تقسیم می گردند.
.آشنایی با علائم زلزله
زلزله هر چند قابل پیشبینی نیست ولی در زمان کوتاهی قبل از آغاز خود دارای علائمی است مانند حرکتهای غیر طبیعی حیوانات خصوصا حیوانات خانگی همچون ماهی ، گربه و سگ که احتمال نگهداری آنها توسط شما در منزل وجود دارد . دوم ایجاد بی دلیل حبابهای هوا بروی سطح آب در استخرها و حوض حیاط خانه، هیجان پرندگان به یکباره و سپس سکوت چند لحظه ای قبل از زلزله ، بالا آمدن آب یا شفافتر یا بشدت گل آلود شدن یا تغییر دمای محسوس آب چاهها و……..
.آغاز زلزله
شاهدان زیادی پس از زلزله گفته اند که با صدایی عجیب روبرو شده اند بله این مطلب درست است در ابتدا صدای نامتعارفی شنیده میگردد و به سرعت لرزش های اولیه که معمولا با شدت بالا نیستند خواهند رسید و پس از آن موج اصلی با مدت زمان چند ثانیه ای و پس از آن پس لرزه هایی با شدت پائین و اتمام زلزله !
گاهی این چند لحظه مابین مراحل زلزله چند دقیقه وحتی همچون بم چند ساعت است، بصورتی که خود پیش لرزه ها را ما با زلزله اصلی اشتباه میگیریم ، بم در ساعات پایانی شب دو بارلرزیده بود اما عزیزان ما یا با بی توجه به آن در منازل خود خوابیدند و یا چند ساعتی را که سرمای بیرون به آنها امکان تحمل داده بود را در حیاطها ماندن و سپس به داخل باز گشته و خوابیدند ! …..
پس اول از همه اگر زلزله کوچکی را تجربه کردید فراموش نکنید که ممکن است موج اصلی در راه باشد مکان های امن خانه را برای استراحت در نظر بگیرید . حتمابا هوشیاری بخوابید اگر امکان خوابیدن در حیاط را دارید به عنوان یک تفریح هم شده شبی را با عزیزانتان در حیاط بیدار بمانید،البته توجه کنید که از آوار دیوارهای حیاط و خود ساختمان ایمن باشید .
هرچند در زمان وقوع زلزله هیچ ضمانت ایمنی وجود ندارد لیکن شناسایی بموقع مناطق پرخطر و نیز برنامه‌ریزی جهت آمادگی لازم می‌تواند باعث نجات جان افراد و بطوراخص کاهش جراحت‌ها و خسارات ناشی از آن شود.
اقدامات قبل از وقوع زلزله
زلزله اغلب بدون اطلاع قبلی و غیر منتظره و آنی رخ می‌دهد. لذا شناسایی مناطق آسیب پذیر و همچنین برنامه‌ریزی و آموزش برای به حداقل رساندن آسیب پذیری جوامع انسانی، امری ضروری تلقی می شود. مقاوم‌سازی سقف و فونداسیون‌ها، محکم‌کردن روشنایی‌ها به سقف و رعایت آیین نامه های مقاوم سازی ساختمان باعث کاهش اثر ومیزان خسارت های احتمالی زلزله میگردد.
شناسایی عوامل ایجاد کننده خطر
اقدامات لازم برای رفع ویا کاهش آن
• قفسه‌ها را به دیوارها متصل ومحکم کنید
• اشیاء بزرگ و سنگین تر را در قفسه‌های پایین‌تر قرار دهید.
• اشیاء شکستنی را در طبقات پایین کابینت نگهدارید و درب آن را محکم ببندید.
• وسایل سنگین نظیر تابلوها و آینه‌ها را دور از محل خواب قرار دهید، و در جای خود مستحکم کنید
• روشنایی‌ها را در محل خود ثابت و محکم کنید.
• سیم کشی برق ساختمان و سیستم لوله کشی گاز را به صورت دوره ای برای عیوب احتمالی بررسی نمائید چراکه خطرآتش‌سوزی وجود دارد.
• درصورت وجود آسیب و شکاف در سقف و دیوارهای خانه با یک کارشناس مشورت کنید.
• محصولات قابل اشتعال مانند اسپری حشره‌کش را در کابینت ها و قفسه های پایینی قرار دهید.
شناسایی مکان‌های امن در داخل و خارج خانه
زیر مبلمان و اثاثیه محکم و سنگین نظیر یک میز
کنار یک دیوار داخلی
دوری از جاهایی‌که احتمال ریختن خرده شیشه وجود دارد مثلاً نزدیک پنجره‌ها، آینه‌ها، تابلوها و یا جایی‌که وسایل سنگین از قفسه ها احتمال سقوط دارد.
درفضای باز: دوری از ساختمانها، درخت‌ها، خطوط تلفن و برق،و پل‌های هوایی.
اشیاء وملزوماتی را که در خارج از ساختمان قرار دارند، مانند کولرها، لوله های دودکش، گلدان ها و . . . در جای خود مسحکم کنید و آن ها را در اماکنی قرار دهید که خطر سقوط نداشته باشد
اشیاء و ملزوماتی را احتمال سقوط دارند، در جای خود مستحکم کنید.
درصورتی که نمی‌توانید کل ساختمان خود را بازسازی کنید دست کم اتاقی امن در خانه خود بسازید.
آموزش خود و اعضای خانواده
همه اعضای خانواده باید بیاموزند که چگونه جریان برق را قطع و شیرهای آب و گاز و نظایر آن را از محل اصلی ببندند.
حداقل یکی از اعضاء خانواده باید با اصول و اقدامات امداد وکمک های اولیه آشنا باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر درمورد زلزله جمعیت هلال‌احمر منطقه خود و یا تلفن ندای امداد جمعیت (147) تماس بگیرید
همراه داشتن وسایل ضرروری
چراغ‌قوه با باتری یدک
رادیو با باتری یدک
جعبه کمک های اولیه و دستورالعمل استفاده (شامل باند و گاز استریل، مواد ضدعفونی کننده، پماد سوختگی و آنتی بیوتیک، آسپیرین، قیچی، قطره چشمی و داروهایی که با تجویز پزشک به طور منظم استفاده می کنید)
دفترچه ای حاوی شماره تلفن های ضروری و مراکز امداد
حداقل 4 لیتر آب را برای هر فرد در یک ظرف نشکن ذخیره کنید و هر چند وقت یکبار از نظر تازگی و بهداشتی بودن بررسی و تعویض کنید.
مواد غذایی فاسد نشدنی به تعداد افراد خانواده برای مدت 3 روز (مانند غذای کنسرو شده، کمپوت، بیسکویت، مواد غذایی خشک)
وسایل بهداشت شخصی (حوله، صابون، خمیردندان و مسواک، پودر شوینده، دستمال کاغذی و ...)
دربازکن ساده
کارت‌های اعتباری، اسناد و پول نقد
دستکش وکفش‌های مناسب
یک عدد چادر مسافرتی
حداقل یک کپسول آتش نشانی در منزل داشته باشید و راه استفاده از آن را به همه افراد خانواده آموزش دهید.
طرح یک برنامه ارتباط اضطراری
در مورد آنچه که باید در هنگام وقوع زلزله انجام دهید فکر کنید.
از آنجا که احتمال می‌رود اعضای خانواده در هنگام وقوع یک زلزله از هم جدا باشند (زمانی‌که بزرگترها در محل کار و بچه‌ها در مدرسه می‌باشند) باید ازقبل مکانی امن را برای جمع شدن اعضائ خانواده بعد از حادثه در نظر گرفته شده باشد.
از یک دوست یا فامیل در خارج از شهر محل زندگی خود بخواهید که رابط اعضای خانواده باشد تا اعضا براحتی و در صورت نیاز با وی ارتباط برقرارکنند. مطمئن شوید که تمامی اعضای خانواده اسم، آدرس و شماره تلفن فرد رابط را دارند.
به آمادگی افراد جامعه خود، خصوصاً همسایگان کمک کنید
اگرمی‌توانید در روزنامه محلی خود بخش ویژه‌ای را پیرامون اطلاعات موردنیاز به هنگام وقوع زلزله (به همراه اطلاعات مربوط به شماره تلفن دفاتر اورژانس، جمعیت هلال‌احمر و بیمارستان‌ها) برای آگاهی عموم منتشر کنید.
درمنزل هفته‌ای یکبار وقوع زلزله فرضی را در خانه خود صحنه سازی نمائید و به کمک همه اعضای خانواده به شناسایی عوامل خطرساز بپردازید.
با نمایندگان شرکت‌های آب، برق و گاز در مورد نحوة قطع این خطوط صحبت و مشورت کنید.
تمرین ها را به صورت گروهی انجام دهید، تا بدین‌وسیله آموخته‌های خود را در مورد ساختمان، برنامه‌های تغییر و تبدیل در ساختمان، تحقیق و جستجوی خطرات احتمالی و درنهایت برنامه اضطراری خانواده و همسایگان را با هم بکارگیرید.
به افراد خانواده خود پناهگیری را آموزش دهید.
اقدامات حین وقوع زلزله
فورا درجای امن پناه بگیرید. مراقب باشید که برخی زلزله‌ها در واقع پیش‌لرزه هستند و زلزله عظیم‌تری ممکن است در راه باشد. با گام های کوتاه قدم بردارید و تا زمانی‌که لرزش متوقف شود وتا زمانی که مطمئن شوید که خروج از محل مانعی ندارد، در داخل پنا هگاه بمانید.
اگر در داخل خانه هستید:
تا توقف لرزش‌ها در زیر یک میز محکم و سفت و یا سایر لوازم و اسباب داری فضای مناسب پناه بگیرید واز خود محافظت کنید. اگر بر اثر لرزش زلزله حرکت کردند پایه‌های آنهارا محکم با دست نگاه دارید و با آن حرکت کنیداگر در نزدیکی شما مکان امن وجود ندارد، سر و صورت خود را با کمک بازوان بپوشانید و در یک گوشه به حالت چمباتمه ، بنشینید.
خود را از معرض از شیشه، پنجره‌ها، درب و دیوارهای بیرونی، کتابخانه، بوفه و روشنایی‌ها و هر چیزی که احتمال ریزش و سقوط دارد، دور نگهدارید.
اگر در رختخواب هستید همانجا بمانید تا زمانی‌که لرزش‌ها متوقف شود. برای محافظت از خود یک بالش روی سر خود نگهدارید. البته اگر زیر لوستر و یا درجایی هستید که احتمال سقوط اشیا می‌رود به نزدیک‌ترین مکان امن بروید.
تا زمانی‌که لرزش‌ها متوقف شود در داخل خانه بمانید، در صورت اطمینان از خانه خارج شوید. تحقیقات نشان داده‌است که بیشترین صدمات زمانی رخ می‌دهد که افراد سعی در تغییر موقعیت و یا خروج از ساختمان دارند.
به یاد داشته باشید بعد از وقوع زلزله احتمال قطع جریان برق، از کار افتادن سیستم اعلان خطر آتش نشانی یا سیستم های آب پاش می رود.
بهیچ وجه از پلکان و آسانسور استفاده نکنید.
اگر در مکانی بیرون ازخانه هستید:
از کنار ساختمانها، تیرهای برق و خطوط آب و برق و... دور شوید.
به سرعت از خیابان و کوچه ها ی باریک خارج شوید.
اگر در فضای باز هستید تا زمانی‌که لرزش‌ها متوقف شود همانجا بمانید. بیشترین خطر در بیرون ساختمانها، درب‌های خروجی و در کنار دیوارهای خارجی وجود دارد. بیشتر مصدومیت‌های ناشی از زلزله بواسطه ریزش دیوارها، وشکستن وخرد شدن شیشه و سقوط اجسام رخ می‌دهد.
اگر در فروشگاه، سینما و یا اماکن پر ازدحام هستید به جای هجوم بردن به سمت درهای خروجی به محل های امن بروید و حالت های مناسب بدن (نشستن و گرفتن سر در میان دست ها) را اتخاذ کنید.
اگر در یک وسیله نقلیه درحال حرکت هستید:
در یک مکان امن خودرو را متوقف کنید و در داخل آن بمانید. از نزدیک شدن به ساختمانها، درخت‌ها، پل‌های عابر پیاده و خطوط آب و برق و.. خودداری کنید.
با پایان لرزش با احتیاط به حرکت خود ادامه دهید، از حرکت در جاده، روی پل و یا سراشیبی و دست‌اندازهایی که توسط زلزله آسیب‌دیده بپرهیزید.
اگر در زیر آوار مانده‌اید:
کبریت روشن نکنید.
جلوی دهانتان را با یک دستمال کاغذی و یا یک پارچه بپوشانید.
چنانچه درنزدیکی شما دیوار یا لوله وجود داردضربات ممتدی به آن بزنید تا امدادگران بتوانند محل محبوس شدن شما را پیداکنند. اگر سوت همراهتان بود از آن استفاده کنید. آخرین راه اینست که فریاد بزنید. هرچند فریادزدن باعث استنشاق مقدار زیادی گرد و خاک می‌شود.
اقدامات بعد از وقوع زلزله
مراقب پس لرزه‌ها باشید؛ پس‌لرزه‌هایی که بعد از زلزله به وقوع می‌پیوندد اغلب به شدت زلزله اصلی نیست اما باز هم می‌تواند مقاومت ساختمان را کم کند.، بیشتر پس‌لرزه‌ها در اولین ساعات پس از وقوع زلزله اصلی بوقوع می‌پیوندد.
از تلفن مگر در موارد اضطراری استفاده نکنید.
برای کسب آخرین اطلاعات به تلویزیون یا رادیو گوش‌دهید و تنها برای موارد اضطراری از تلفن استفاده کنید.
درب کابینت‌ها را با احتیاط بازکنید؛ مراقب اجسامی که احتمال سقوط دارند باشید.
از مناطق آسیب‌دیده دورشوید، تنها زمانی به منزل خود بازگردید که از امنیت آن توسط مسئولین اطمینان پیدا کنید.
اگر در مناطق ساحلی، زندگی می کنید از ساحل دور شوید.
به افراد آسیب‌دیده یا گیرافتاده کمک‌کنید؛ مساعدت و یاری به همسایه‌هایی که ممکن است به کمک خاصی نیاز داشته باشند بویژه بچه‌ها، سالخوردگان و معلولین را فراموش نکنید. درصورت نیاز، کمک‌های اولیه را انجام دهید؛ افراد با جراحت‌های شدید را حرکت ندهید مگراینکه در معرض خطر جدی ناشی از جراحت‌های بعدی باشند، درنهایت درخواست کمک‌کنید.
اگر دارو، گازوییل، سفیدکنندة شیمیایی و یا مایعات قابل اشتعال روی زمین ریخته‌شده است آنرا تمیزکنید؛ اگر بوی گاز استشمام کردید، شیر اصلی گاز را ببندید و فوراً محل را ترک کنید.
مجرای دودکش (هواکش) را از نظرآسیب‌دیدگی بازرسی کنید؛ صدمات و آسیب‌های کوچک می‌تواند باعث بروز یک آتش‌سوزی گردد.
تأسیسات را بازرسی‌کنید؛
نشتی گاز را بررسی‌کنید؛ در صورت استشمام بوی گاز، یا نشت گاز یک پنجره را بازکنید و فوراً ساختمان را ترک کنید. شیر اصلی گاز را از بیرون ببندید. اگر بنا به هردلیل، گاز را قطع کردید تنها با کمک یک کارشناس باید جریان گاز را مجددا برقرار نمود.
صدمات وارده به سیستم برق را بررسی نمائید؛ درصورت مشاهدة جرقه، قطع شدگی سیم و یا سیم‌های آب‌شده و یا استشمام بوی سیم سوخته به سرعت فیوز را قطع کنید.
صدمات وارده به خطوط آب و فاضلاب را بررسی کنید؛ اگر سیستم فاضلاب آسیب‌دیده است از توالت استفاده نکنید و یک لوله‌کش خبرکنید. اگر لوله‌های آب آسیب‌دیده‌است، شیر آب را ببندید و با سازمان آب تماس بگیرید.
